Opinaun

Timor-Leste nu’udar estadu ida demokratiku, independente ne’ebé restaura hikas ninia Independensia iha loron 20 fulan-Maiu tinan 2002. Konstituisaun Republika Demokratiku De Timor-Leste (K-RDTL) nu’udar norma ka baze legal ida ne’ebé orienta no fo ordem ba sidadaun hotu-hotu ne’ebé hetan fiar husi povu atu kaer ukun no lidera organizasaun estadu nian tuir tenke halo de’it saida mak Konstituisaun haruka hodi nune’e bele garantia paz, estabilidade, justisa sosial no esensial liu mak moris di’ak povu tomak iha estadu no nasaun ida ne’e.

Ukun na’in nia matenek, iha ne’ebé halopolitika publika ida ba povu no nasaun nia destinu. Durante ne’e politiku sira nia politika mak ko’alia buat di’ak no midar de’it ba povu wainhira mosu iha televizaun, mensajen furak no murak oin-oin liatun bapovu nu’udar rona na’in ida bé la baruk rona politiku sira nia politika ne’ebé dalabarak la reflete povu nia realidade.

Iha ne’ebé imi nia matenek ne’ebéfó esperansa ba povu ka keta matenek de’it ba hili kadeira no matenek de’it ba aranza palavra hodi hipnotiza de’it imi nia rona na’in ne’ebé la baruk nafatin rona imi. Politiku sira mak matenek nia hun maibe keta haluha povu mak abut ba buat tomak. Tansa baibain politiku sira nia politika fó mahon liu ba ema lubun oan balun de’it mak moris di’ak hodi haluha tiha na’in ba ukun ne’ebé politiku sira impresta.

Loos ka lae? povu mak na’in ba ukun! Loos ka lae? povu mak abut ba ukun!Kaida ne’e sai palavra ida be la iha sentidu no la lulik tan politiku sira baibain ona ho palavra ne’eoukbi’it matenek mak lakon ona husi politiku sira nia neon no sai buat laek be fólin laek ona.

Mosu iha televizaun hanesan artista mellor novela RCTI no SCTV iha Indonezia maibe falun hela ema rihun ida resin be kiak no mukit, susar no terus tan luta ba han loron ida nian. Esperansa ne’e mohu naben ona tan politiku sira nia politika ne’ebé mukit liu. Tan moris di’ak nafatin sai palavra ida be gostu ba politiku nia ibun no nia moruk iha povu nia realidade.

Konstituisaun RDTL Artigu 6. Kona-ba Objectivu Estadu nian. Estadu nia objetivu fundamentál sira maka ne’e:

a). Defende no garante nasaun nia soberania

b). Garante no promove sidadaun sira-nia direitu no liberdade fundamentál, no respeitu ba Estadu nia prinsípiu kona-ba direitu demokrátiku

c). Defende no garante demokrasia polítika no partisipasaun populasaun nian kona-ba rezolusaun problema nasionál sira

d). Garante dezenvolvimentu ba ekonomia, ba progresu siénsia no téknika

e). Harii sosiedade ida-ne’ebé hatuur iha justisa sosiál, hodi hakiak sidadaun sira-nia moris di’ak ba isin no ba klamar

f). Proteje didi’ak meiu-ambiente no boli nafatin riku-soin rai nian

g). Hakatak no haloko povu timoroan nia personalidade no nia liman-rohan kulturál

h). Harii no haburas relasaun di’ak no harosan (kooperasaun) ho povu no ho estadu hotu-hotu

i). Promove dezenvolvimentu ida-ne’ebé nakait kabeer ba setór oioin no rejiaun sira, no mós fahe loloos produtu nasionál nian

j). Hamoris, promove no garante biban no leet ne’ebé hanesan ba ema feto no mane

Artigu ida ne’e nuudar ordem konstituisaun nian ne’ebé obrigatoriamente tenke halo tuir ho maneira saida deit atu nune’e bele garantia povu nia moris diak. (K-RDTL: 2002) Oinsa mak povu garantia nia moris di’ak no bainhira mak prosperiedade povu nian ne’e bele alkansa wanihira governu laiha atensaun ne’ebé seriu ba preokupasaun povu nian ne’ebé tinan hira ikus ne’e povu hasoru, liuliu problema ne’ebé mak timoroan sira enfrenta iha estranjeiru.

Joven atus ne’en resin hasoru problema iha estadu Portugal no rai seluk to’o oras ne’e estadu laiha atensaun ne’ebé seriu no tratamentu ne’ebé justu ba sira. (GMN-tv-23/09/2022). Governasaun nu’udar autoridade supremu ida neebe iha poder hodi ezekuta no fo ordem atu hala’o no kontrola ninia sidadaun bazeia ba Lei.

Objektivu husi Governu halo servisu sira hanesan external security, internal order, justice, general walfare and freedom. Nune’e mos konsidera hanesan organizasaun ida ne’ebé iha poder politiku atu kria Lei no Regulamentu ba povu maibe estrañu tebes tanba dalabarak Lei ne’e politiku sira uza hanesan instrumentu de’it.

Baibain ukun na’in sira sempre koalia konaba Boa-Governasaun. Boa-Governasaun signifika katak Governu tenke hala’o no implementa ninia kna’ar no funsaun sira ho profesional, responsabilidade, akuntavel no justuba ninia atendimentu no tratamentu ba povu,esensial liu maka kombate korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) iha ne’ebé KKN konsidera nu’udar aktu irresposabilidade, imoralidade no traisaun ba povu no estadu, (Soepomo: 2000-143).

Haktuir tan husi United Nation Development Programme (UNDP:1997) nian konaba oinsa maka bele garantia boa-governasaun ne’ebé di’ak maka tenke implementa rekomendasaun sira mak hanesan: 1). Participation 2). Rule of law 3). Transparancy 4). Responsiveness 5). Consensus orientation 6). Equity 7). Effectiveness and efficiency 8). Accountability 9). Strategi vision.

Estrañu tebtebes tanba durante ne’e Governu nunka mais preokupa ho povu nia preokupasaun no ejizensia sira konaba infraestrutura baziku sira hanesan bee-moos estrada liga husi foho ba sidade sei susar tebes no eletrisidade. Sidade Dili nu’udar Kapital ba Nasaun Timor-Leste maibe susar tebes ba bee-moos tanba laiha kanalizasaun ba komunidade ho efetivu portantu kuantidade populasaun iha Dili aumenta kada loron no tinan hanesan dadus estastistika sensu 2015, ne’ebé kompostu husi postu administrativu Dom-Aleixo, Vera-Krus, Nain Feto, Metinaro ho total populasaun 222.323 (TimorPost 17/09/2022).

Governu tenke iha aksaunn konkreta liuliu iha planu ba orsamentu jeral ba estadu tenke prioritiza povu nia nesesidade no interese nune’e povu mos sente pertense nomos inklui nu’udar autor iha politiku sira niapolitika. Governu tenke garantia justisa sosial ba povu tomak ne’ebé hakerek ona iha konstituisaun RDTL no atendimentu ne’ebé balansu ba povu hodi nune’e labele hamosu klase sosial iha sosiedade nia le’et, tenke iha tratamentu ne’ebé egalitariu no justu.

Lideransa partidu politiku sira tenke iha kapasidade intelektual wainhira asume kargu nu’udar membru Governu hanesan Ministru/a no Vise-Ministru/a hodi nune’e bele garantia kualidade servisu ba dezenvolvimentu nasaun no estadu ida ne’e. Povu nafatin hein ho esperansa ba nia moris di’ak!!

Hakerek Na’in: Hermenegildo Bubun
Alumnus Universidade da Paz (UNPAZ-2020)